Ο μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα

Αλήθεια πόσο ορθολογικοί είμαστε; Εκατοντάδες πειράματα που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες για την ιχνηλάτηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έχουν δείξει ότι η καθημερινή μας συμπεριφορά όχι μόνο δεν πλησιάζει την έννοια της ορθολογικότητας –που αποτελούν τα θεμέλια των Οικονομικών– αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία ανθρώπινη πτυχή που να μένει ανέγγιχτη από το κοινωνικό περιβάλλον, ψευδαισθήσεις, πλάνες, μεροληψίες και άλλα παιχνίδια του νου και των αισθήσεων.  

Ας δούμε μερικά. Ο αμερικανός ψυχολόγος Solomon Asch εξέτασε την ασφυκτική πίεση που ασκεί η κοινωνία στην ατομική κρίση. Ο Asch εξέταζε ομάδες εννέα ατόμων, εκ των οποίων οι οχτώ ήταν συνεργάτες του και το ένα ήταν το πραγματικά υπό εξέταση άτομο. Στη συνέχεια ζητούσε από όλη την ομάδα να απαντήσει σε μια σειρά από δώδεκα ερωτήσεις, ενώ το υπό εξέταση άτομο άκουγε τις περισσότερες από τις απαντήσεις των άλλων πριν απαντήσει και αυτό ενώπιον της ομάδας. Οι σωστές απαντήσεις ήταν προφανείς, αλλά οι συνεργάτες του Asch έδιναν σκόπιμα λανθασμένες απαντήσεις στις εφτά από τις δώδεκα ερωτήσεις. Αντιμέτωπα με μια ομάδα ανθρώπων που έδινε ομόφωνα άλλες απαντήσεις περίπου το 1/3 των ανυποψίαστων ατόμων που εξετάστηκαν έδιναν επίσης λάθος απάντηση προκειμένου να μην έρθουν σε αντίθεση με την ομάδα. 

Σε  πείραμα των Tversky και  Kahneman, οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να υπολογίσουν το ποσοστό των κρατών του ΟΗΕ που είναι Αφρικανικές χώρες. Ωστόσο πριν επιλέξουν τους ζητήθηκε να γυρίσουν ένα τροχό της τύχης (όμοιο με αυτό που χρησιμοποιούν σε τηλεπαιχνίδια) με αριθμούς από το 1 μέχρι το 100.  Όπως έδειξε το πείραμα αν ο τροχός της τύχης σταματούσε σε μικρό αριθμό οι συμμετέχοντες είχαν την τάση να εκτιμούν επίσης μικρό αριθμό αφρικανικών κρατών – μελών του ΟΗΕ, ενώ αντίθετα αν ο τροχός σταματούσε σε μεγάλο αριθμό έδιναν κατά πολύ μεγαλύτερο αριθμό κρατών. Όταν καλούμαστε να εκτιμήσουμε ένα μέγεθος που δεν ξέρουμε έχουμε την τάση να επηρεαζόμαστε ακόμα και από τυχαία γεγονότα. 

Όπως προκύπτει από την εμπειρία τα σφάλματα, οι αστοχίες και οι κακοί υπολογισμοί είναι ο κανόνας, όχι η τελειότητα. Ο homo sapiens, δεν είναι μια ψυχρή αριθμομηχανή υπολογισμού της ικανοποίησης που αντλεί από κάθε επιμέρους δράση, αλλά, πολλά περισσότερα. Είναι πλάσμα πολυσύνθετων ψυχικών και νοητικών διεργασιών και διαθέσεων που η δυναμική αλληλεπίδραση με το κοινωνικό δίκτυο και το περιβάλλον οδηγεί στις πιο απρόβλεπτες αντιδράσεις και συμπεριφορές.

Όμως όλα αυτά η σύγχρονη οικονομική θεωρία επιμένει να τα αγνοεί θεωρώντας ότι ο άνθρωπος, ο homo economicus, είναι ένα έφυες αυτοματοποιημένο όν, το οποίο δρα απόλυτα ορθολογικά με μοναδικό γνώμονα τη μεγιστοποίηση του προσωπικού συμφέροντος. Με βάση τον ορθολογικό άνθρωπο οι θεωρητικοί οικονομολόγοι απέδειξαν ότι σε αγορές όπου επικρατεί τέλειος ανταγωνισμός (ή έστω που πλησιάζουν στις συνθήκες του τέλειου ανταγωνισμού) οι οικονομίες επιτυγχάνουν το μέγιστο σημείο αποδοτικότητας. Όμως αν οι άνθρωποι ήταν ορθολογικοί και οι αγορές τέλειες, όπως υποστηρίζει η θεωρία, γιατί οι οικονομίες ταλανίζονται, συχνά πυκνά, από βίαιες κρίσεις; Γιατί παρατηρείται άγρια μεταβλητότητα και αστάθεια ακόμα και στην αγορά συναλλάγματος και μετοχών, οι οποίες προσεγγίζουν όσο καμία άλλη τα χαρακτηριστικά του τέλειου ανταγωνισμού; 

Προφανώς γιατί στην πραγματική ζωή δεν υπάρχουν τέλειες καταστάσεις. Η πραγματικότητα είναι απείρως πιο σύνθετη, πολυποίκιλη και χαοτική για να την χωρέσουμε σε εκλεπτυσμένα οικονομικά μοντέλα. Δυστυχώς, η πραγματικότητα είναι πολύ άβολη για τις κομψές οικονομικές θεωρίες. 

Αφορμή για το άρθρο στάθηκε το βιβλίο του γράφοντος «Η άνοδος και η πτώση του HOMO ECONOMICUS – Ο μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα», το οποίο απαντά σε ερωτήματα όπως τι πήγε στραβά στην παγκόσμια οικονομία τα τελευταία 5 χρόνια; Γιατί η οικονομική επιστήμη απέτυχε να αντιληφθεί την επερχόμενη τραγωδία; 

Ξεκινώντας με μια χρήσιμη αναδρομή στις διάφορες οικονομικές θεωρίες, το βιβλίο αυτό αντιπαραθέτει τις ακλόνητες πεποιθήσεις της οικονομικής επιστήμης με τη σημερινή πολυσύνθετη και χαοτική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας.

Παράλληλα, παρουσιάζει ευρήματα επιστημών όπως η Νευροεπιστήμη, η Ανθρωπολογία, η Κοινωνιολογία, κ.α, τα οποία ανατρέπουν την εξιδανικευμένη εικόνα που έχουμε για τις δυνατότητες και τις γνώσεις μας ως άτομα και ως κοινωνία, και εξηγεί με απλό και κατανοητό τρόπο γιατί η τυφλή, σχεδόν θρησκευτική, πίστη των ορθόδοξων οικονομικών στην απόλυτη ορθολογικότητα  του ατόμου και στην υπεροχή της ελεύθερης αγοράς απομάκρυναν βαθμιαία τα οικονομικά από την πραγματικότητα της καθημερινότητας και τη σημερινή κοινωνία.

http://homoeconomicusanodosptosi.wordpress.com/

* Ο Γιάννης Παπαδογιάννης σπούδασε Οικονομικά στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Είναι δημοσιογράφος και εργάζεται στην εφημερίδα Καθημερινή. Το «Η άνοδος και η πτώση του HOMO ECONOMICUS – Ο μύθος του ορθολογικού ανθρώπου και η χαοτική πραγματικότητα» είναι το πρώτο του βιβλίο.