Για χρόνια πιστεύαμε σε ένα δημοφιλή μύθο: Η βασίλισσα, μαζί με τους υπασπιστές και τους αξιωματικούς της, ζει στην κορυφή του πύργου. Ο πύργος σκιάζει το μικρό χωριό από κάτω, το οποίο είναι περιστοιχισμένο από τεράστια, πανύψηλα τοίχη. Τα τοίχη αυτά είναι τόσο ογκώδη και ψηλά που μόνο η βασίλισσα και μερικοί από τους υπασπιστές της μπορούν να δουν τον ήλιο και να απολαύσουν το φως. Οι υπόλοιποι υπήκοοι της βασίλισσας ζουν μέσα στο σκοτάδι του κάστρου. Και αφού δεν μπορούν να δουν το φως, αρκούνται στις περιγραφές των υπασπιστών της βασίλισσας.
Μετά από μερικά χρόνια, είδαμε την ειρωνία: η βασίλισσα, και όλοι οι υπασπιστές της, είναι εντελώς τυφλοί. Και αρκετά χρόνια μετά, ανακαλύψαμε οτι δεν υπάρχει ούτε πύργος, ούτε βασίλισσα: η υποτιθέμενη βασίλισσα, οι υπασπιστές, και όλοι οι υπήκοοι ζούσαν πάντα μαζί, σαν σε κοινόβιο, μέσα στο φως (ή στο σκοτάδι).
Πολλοί επιστήμονες, αλλά και μεγάλος αριθμός καθημερινών ανθρώπων, τείνουν να πιστεύουν, εν μέρει δικαιολογημένα, οτι οι θετικές επιστήμες έχουν κάποιο επιστημικό (epistemic) προνόμιο σε σχέση με άλλους χώρους της γνώσης. Το προνόμιο αυτό πηγάζει, σύμφωνα με αυτή τη δημοφιλή πεποίθηση, από την αρχή της επαληθεσιμότητας: οι θετικές επιστήμες έχουν στη διάθεσή τους πειράματα, εμπειρικές προβλέψεις και παρατηρήσεις. Εν ολίγοις, έχουν άμεση πρόσβαση στον φυσικό κόσμο. Έχουν ‘χειροπιαστές’, ‘υλικές’ αποδείξεις: dεν χρειάζεται να καταφεύγουν σε ‘διαισθήσεις’, ‘κρίσεις’ και ‘αξιολόγηση’. Δίνει όμως η αρχή της επαληθευσιμότητας τέτοιο προνομιακό επιστημικό status στις προτάσεις της φυσικής επιστήμης; Κανείς δεν αρνείται οτι η δραστηριότητα των φυσικών επιστημών έχει στη διάθεσή της περισσότερους διερευνητικούς πόρους από τις κοινωνικές ή τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Ωστόσο για πολλά χρόνια η κυρίαρχη άποψη δεν πρέσβευε μόνο οτι η φυσική επιστήμη έχει κάποια επιστημικά προνόμια. Πρέσβευε οτι ήταν το μόνο είδος διερεύνησης με αξιώσεις στη γνώση.
Κατά τη δεκαετία του ’30 και του ’40 εκδηλώθηκε, στην πιο ριζοσπαστική της μορφή, η τάση να αποδίδεται μία τέτοια προνομιακή θέση στις φυσικές επιστήμες, στα πλαίσια του κινήματος του λογικού θετικισμού (δες, επίσης, Κύκλος Βιέννης και A.J. Ayer). Η ιδέα ήταν πολύ απλή: οι προτάσεις της θρησκείας, της ηθικής, της μεταφυσικής και συναφών αντικειμένων δεν μπορούν να έχουν αξιώσεις στο κατατηγόρημα ‘γνώση’ επειδή δεν είναι επαληθεύσιμες. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να είναι είτε αληθείς, είτε ψευδείς: δεν έχουν τιμές αληθείας. Η πρόταση ‘είναι ανήθικο να μην κρατάς τις υποσχέσεις σου’, όπως και η πρόταση ‘ο Θεός είναι αγαθό ων’ δεν διαψεύδονται με βάση κάποια αντιστοιχία πρότασης – κόσμου και, κατά συνέπεια, στερούνται νοήματος. Οι λογικοί θετικιστές πίστευαν οτι γι’αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι μόνοι χώροι της γνώσης που μπορούν να έχουν αξιώσεις στον τίτλο ‘γνώση’ και ‘επιστήμη’ είναι η χημεία, η βιολογία, η ιατρική, και η βασίλισσα όλων, η φυσική. Όλα τα υπόλοιπα είναι είτε α-νοησίες, είτε εκφράσεις συναισθημάτων και ορμεμφύτων, μεταμφιεσμένες σαν γνώση.
Η αντίληψη των θετικιστών για τη γνώση θυμίζει τον πύργο, στον οποίο κατοικοεδρεύει η βασίλισσα, μαζί με τους υπασπιστές της, απ’όπου εποπτεύει όλες τις υπόλοιπες γνωσιακές και γλωσσικές δραστηριότητες του κόσμου. Μόνο οι φυσικές επιστήμες έχουν πρόσβαση στη γνώση. Σύμφωνα με τους θετικιστές, δηλαδή, μόνο η βασίλισσα και οι υπήκοοί της μπορούν να δουν τον ήλιο. Όλοι οι υπόλοιποι περνούν τον καιρό τους φυλακισμένοι στη σκιά, δίχως πολλές επιστημικές αξιώσεις (κάπως όπως στη σπηλιά του Πλάτωνα).
Κάποια στιγμή μέσα στη δεκαετία του ’50, ένας αριθμός διανοουμένων και αναλυτικών φιλοσόφων άρχισε να αναρωτιέται αν έχουν πράγματι ένα τέτοιο επιστημολογικό προνόμιο οι θετικές επιστήμες. Μα πώς είναι δυνατόν να γνωρίζουμε ένα τέτοιο πράγμα; Αν η βασίλισσα φυσική και οι θετικές επιστήμες-υπασπιστές της είναι οι μόνες πηγές γνώσεις, τότε πώς μπορούμε να γνωρίζουμε οτι είναι αυτές οι μόνες πηγές γνώσεις;
Θέλω να πω, η πρόταση: ‘Γνώση συνιστά μόνο ο,τιδήποτε πηγάζει από τις θετικές επιστήμες’ (Γ) δεν είναι μία πρόταση που πηγάζει από τις θετικές επιστήμες. Καμία θετική επιστήμη δεν ασχολείται με το ερώτημα ‘τι είναι γνώση;’, ή ‘αν το τάδε είναι γνώση, τότε μήπως είναι και το δείνα;’ Κι ούτε μπορεί να το κάνει, αφού στα θεμέλια της επιστημονικής γνώσης βρίσκεται η εμπειρική παρατήρηση (επ’αυτού δες θεμελιοκρατία). Συνεπώς η πρόταση (Γ) δεν μπορεί να είναι αληθής, γιατί δεν πηγάζει η ίδια από κάποια θετική επιστήμη. ‘Η, μάλλον, αν είναι αληθής, τότε πρέπει να έχει ως πηγή κάποια θετική επιστήμη. Ωστόσο καμία θετική επιστήμη δεν ασχολείται με το ερώτημα ‘έχει κάποιος (επιστημονικός) κλάδος προνόμια στη γνώση;’, κι ούτε εμπίπτει των δυνατοτήτων της να δώσει απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα. Συνεπώς η πρόταση δεν μπορεί να πηγάζει από κάποια θετική επιστήμη. Συνεπάγεται οτι η πρόταση είτε (1) δεν μπορεί να συνιστά γνώση, και άρα δεν πρέπει να την πάρουμε ιδιαίτερα σοβαρά όταν προσπαθούμε να ανακαλύψουμε ποιοι κλάδοι μας δίνουν γνώση και ποιοι όχι, (2) είτε συνιστά γνώση, την οποία όμως δεν μπορούμε να πάρουμε από κάποια φυσική επιστήμη.
Πολλοί είδαν την ειρωνία. Η βασίλισσα, η μόνη που είχε πρόσβαση στον ήλιο, να μη μπορεί να ξεχωρίσει το φως απ’το σκοτάδι! Μετά την δεκαετία του ’50, και την σταδιακή εγκατάλειψη του λογικού θετικισμού, οι φυσικές επιστήμες συνέχισαν να απολαμβάνουν κάποια πρωτοκαθεδρία στις αξιώσεις για γνώση. Και όχι άδικα, αφού ήταν οι μόνοι χώροι της γνώσης στους οποίους παρατηρήθηκε τεράστια πρόοδος και συνεχής αύξηση νεων ερωτημάτων και απαντήσεων σε καίρια ζητήματα. Εκείνη περίπου την εποχή, ο θετικισμός ήρθε αντιμέτωπος με μία εμπεριστατωμένη κριτική από μία σειρά από φιλοσόφους, με πρώτο τον W.V.O. Quine. Ο Quine επιτέθηκε στον θετικισμό από πολλά μέτωπα, αλλά μία κύρια μέριμνά του ήταν να καταρρίψει την πεποίθηση οτι είναι δυνατόν να απομονώσουμε μεμονωμένες θεωρητικές προτάσεις και να τις επαληθεύσουμε ή να τις διαψεύσουμε, όπως υποστηρίζει ο θετικιστής. Σύμφωνα με τον Quine, όταν κανείς κοιτάζει μέσα από το περισκόπιο -ή το μικροσκόπιο- και οι παρατηρήσεις δεν συνάδουν με τη θεωρία του, δεν καλείται απαραίτητα να εγκαταλείψει τη θεωρία. Τα εμπειρικά στοιχεία που έχει στη διάθεσή του μπορεί να μην αποδεικνύουν λάθος την αρχική του θεωρητική υπόθεση για το αντικείμενο που μελετά. Μπορεί να έχει γίνει λάθος στις υποθέσεις της θεωρίας, λ.χ. όσον αφορά την ύλη που μεσολαβεί ανάμεσα στο περισκόπιο και το αντίκειμενο που μελετά, το μικροσκόπιο μπορεί να δίνει λάθος μετρήσεις, κ.ο.κ. Όταν αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε μία θεωρία, παραδεχόμαστε σιωπηρά ένα πλήθος από υποθέσεις σχετικά με το αντικείμενο μελέτης, οι οποίες δεν υπόκεινται πάντα σε μελέτη και απόδειξη.
Την επίθεση στον λογικό θετικισμό ήρθε να συμπληρώσει το δημιουργικό έργο του Hilary Putnam, ο οποίος επικεντρώθηκε στην κατάρριψη κάποιων δογμάτων του θετικισμού και άνοιξε τον δρόμο, μαζί με τον Saul Kripke, για την επιστροφή της μεταφυσικής σκέψης στη σύγχρονη φιλοσοφία. Ο Putnam, εμπνευσμένος από τον ολισμό του Quine, συνειδητοποίησε οτι η επιστημονική μέθοδος δεν (μπορεί να) στηρίζεται μονάχα στο πείραμα και στην εμπειρική επιβεβαίωση. Αν μία σειρά από θεωρητικές προτάσεις έχει το ίδιο εύλογες εμπειρικές συνέπειες, τότε χρειάζονται εξτρα-επιστημονικά κριτήρια για την επιλογή μίας εκ των θεωριών. Χρειάζεται σειρά από πειράματα σκέψης -όπως αυτά που χρησιμοποιούνται συνέχεια στη φιλοσοφία του νου, καθώς και στην ηθική και πολιτική φιλοσοφία- επανεξέταση των θεωρητικών προκειμένων, και κοινός νους. Τελικά φαίνεται πως η βασίλισσα δεν απολάμβανε και τόσο προνομιακή θέση, τουλάχιστον στις επιστημικές της ικανότητες.
Με την εγκατάλειψη του θετικισμού και την επάνοδο της μεταφυσικής, το κύμα έφερε πίσω την πολιτική και ηθική φιλοσοφία. Οι δεοντολογικές αυτές επιστήμες αναβιώθηκαν κατά την δεκαετία του ’70, με τη δουλειά του John Rawls και του Thomas Nagel, μεταξύ άλλων, στρώνοντας έτσι τον δρόμο για την τεράστια άνθηση της ηθικής και πολιτικής σκέψης τα τελευταία είκοσι χρόνια.
ΠΗΓΗ: Αγνωστη
AntiChainLetter 