Το ολοκαύτωμα που δεν λέγεται …

Νίκος Δήμου: Ομιλία σε εκδήλωση μνήμης για το Ολοκαύτωμα 7/5/2000

Ολοκαύτωμα.

Υπάρχουν μερικοί που το αρνούνται. Που θεωρούν ότι δεν έγινε ποτέ. Άλλοι που το αμφισβητούν. Που το συρρικνώνουν.

Ολοκαύτωμα.

Ανήκω κι εγώ σε αυτούς που το αρνούνται. Θεωρώ ότι το Ολοκαύτωμα δεν έγινε ποτέ.

Τι είναι το Ολοκαύτωμα; Μία λέξη.

Μία λέξη μέσα στην οποία έχουμε στριμώξει εκατομμύρια ζωές και εκατομμύρια θανάτους. Μοίρες ανθρώπινες που η κάθε μία τους θα απαιτούσε χιλιάδες λέξεις. Βασανιστήρια και πειράματα, πόνο και άγχος, θανάτους αργούς και θανάτους ακαριαίους, εγκλεισμούς και ξεριζωμούς, ορφανά και μανάδες, θηριωδίες και τραγωδίες. Κι εμείς λέμε μία λέξη: Ολοκαύτωμα – και ξεμπερδεύουμε.

Κι επειδή μία λέξη είναι μόνο μία λέξη, χάνεται κάποτε η ουσία. Κρύβεται πίσω από την λέξη. Την χρησιμοποιούμε επειδή μας βολεύει. Γιατί βέβαια δεν μπορούμε κάθε φορά να αναφέρουμε έξη εκατομμύρια ονόματα, έξη εκατομμύρια ανθρώπινες ιστορίες, έξη εκατομμύρια μοίρες!

Το Ολοκαύτωμα είναι το αδιανόητο. Μπορεί κανείς να το αρνηθεί επειδή είναι αδύνατο να το συλλάβει.

Σάββατο 11 Ιουλίου 1942 – Σήμερα η πλατεία είναι πάρκινγκ αυτοκινήτων

Εβραίοι εκτελούν “ασκήσεις” μετά ξυλοδαρμών – Jews perform “calisthenics” accompanied by beatings

Εδώ, στην Θεσσαλονίκη, ζούσαν δεκάδες χιλιάδες Εβραίοι. Ήταν η ψυχή της πόλης, η δύναμή της, ο πλούτος της. Για αιώνες ολόκληρους αποτελούσαν την πιο μεγάλη και πιο ζωντανή πληθυσμιακή ομάδα – και πολλοί ονόμαζαν σωστά την Θεσσαλονίκη, «πόλη των Εβραίων». Είχαν την γλώσσα τους, τις παραδόσεις, τα τραγούδια τους. Τις συναγωγές, το νεκροταφείο, τα σπίτια, τα εργαστήρια, τα μαγαζιά τους.

Τώρα δεν υπάρχει πια τίποτα – και για τους πιο πολλούς κατοίκους και επισκέπτες της πόλης, είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Μία ιστορία, μία παράδοση, χιλιάδες ζωές, όνειρα, μόχθοι, συναισθήματα, ελπίδες, χαρές, μνήμες, έσβησαν ολοκληρωτικά από τον χάρτη.

Σαν να μην υπήρξαν ποτέ.

Περπατώντας στη παλιά πόλη έψαχνα να βρω τα ίχνη ενός βυθισμένου κόσμου. Ονόματα χαμένα στον χρόνο και στον θρύλο, που συνάντησα σε χρονικά και σε βιβλία, μεγάλες οικογένειες πατριαρχικές που έφεραν πλούτο, σοφία και πολιτισμό.

Τίποτα – σιωπή. Ποτέ δεν υπήρξε στην ιστορία μας μία τέτοια ριζική ασυνέχεια. Να εξαφανιστεί μία ολόκληρη κοινωνία με την ιστορία και τον πολιτισμό της. Και πίσω από την μεγάλη καταστροφή τα χιλιάδες μικρά δράματα, μυριάδες ώρες πόνου και σπαραγμού για ανθρώπους από το ίδιο αίμα. Γιατί ξέρω ότι όλοι εσείς που με ακούτε τώρα έχετε χάσει έναν η περισσότερους δικούς σας. Τους έχετε χάσει αλλά είναι αδύνατο να τους ξεχάσετε, στοιχειώνουν την μνήμη όσων έμειναν πίσω, όπως στοιχειώνουν αυτή την πόλη. Κι ας μην το ξέρει, κι ας γλεντάει κι ας κοιμάται αμέριμνη.

Όταν σκέπτομαι την μοίρα των Εβραίων, η δήθεν «ερωτική Θεσσαλονίκη» μου μοιάζει σκηνικό θανάτου. Γράφουν και λένε πολλά γι αυτή την πόλη – αλλά σπάνια μία λέξη για τους χαμένους. Διακόσιοι δέκα οκτώ εκτελέστηκαν στο τραγικό Δίστομο, οκτακόσιοι στα ηρωικά Καλάβρυτα – αλλά στην Θεσσαλονίκη πενήντα χιλιάδες! Πόσο πιο τραγική είναι αυτή η πόλη!

Ένας θάνατος είναι βάρος ασήκωτο. Πόσο βαραίνουν πενήντα χιλιάδες; Πόσο βαραίνουν έξη εκατομμύρια;

Γι αυτό είμαι εναντίον της λέξης Ολοκαύτωμα.

Γιατί καμία λέξη στον κόσμο δεν μπορεί να χωρέσει τόσα πολλά πράγματα. Τόσο πόνο αλλά και τόσο μίσος. Τόση οδύνη αλλά και τόση κακία. Τόσες ανήκουστες και ακατανόητες πράξεις.

Γιατί μέσα στην λέξη Ολοκαύτωμα δεν πρέπει να χωρέσουν μόνο τα θύματα (και η ιστορία του καθενός). Πρέπει να χωρέσουν και οι θύτες. Που κι αυτοί έχουν μία ιστορία. Και πάνω από όλα πρέπει να χωρέσει το αδιανόητο: Το ΓΙΑΤΙ. Γιατί άνθρωποι που είχαν κι αυτοί μία ανθρώπινη ιστορία – παιδιά, γυναίκες, αγάπες, πόνους – έγιναν δήμιοι και εξολοθρευτές εκατομμυρίων; Πως μία κοινωνία πολιτισμένη, καλλιεργημένη (όχι δεν επρόκειτο για πρωτόγονους κανίβαλους) έφτασε σε μία τέτοια θηριωδία; Πού, μέσα στον άνθρωπο, ελλοχεύει αυτό το απόλυτο Κακό; Ποιος μας βεβαιώνει ότι δεν θα επανέλθει;

Είχα χαρακτηρίσει κάποτε το Ολοκαύτωμα σαν Αποκάλυψη. Όχι μόνο για τις αποκαλυπτικές τους διαστάσεις – αλλά επειδή μας αποκαλύπτει πέντε μεγάλες αλήθειες. Θα τις επαναλάβω εδώ:

Το πρώτο πράγμα που αποκαλύπτει το Ολοκαύτωμα είναι πως δεν υπάρχουν όρια στην ανθρώπινη θηριωδία. Προσοχή: είπα την ανθρώπινη, όχι την Γερμανική. Εξ ίσου λάθος είναι να θεωρούμε το ολοκαύτωμα σαν γεγονός της Γερμανικής ιστορίας. Πάλι βγάζουμε τον εαυτό μας απέξω, δηλώνοντας πως δεν μας αφορά, αφού δεν ανήκουμε σε αυτόν τον λαό. Αυτό δεν απαλλάσσει τους Γερμανούς από την τεράστια ηθική τους ευθύνη. Αλλά δεν απαλλάσσει κι εμάς από την ανθρώπινη συνυπευθυνότητα.

Ίσα-ίσα το γεγονός ότι το Ολοκαύτωμα έγινε από ένα λαό πολιτισμένο, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, σημαντική καλλιέργεια – ένα λαό που θα τον κατατάσσαμε ανάμεσα στους πιο προοδευμένους – πρέπει να μας βάλει σε σκέψεις. Μπορεί λοιπόν να συμβεί σε όλους; Δεν προφυλάσσει η παρουσία ενός Beethoven, ενός Goethe, ενός Kant – από ένα παρόμοιο εκτροχιασμό; Φαίνεται πως ο πολιτισμός δεν ακυρώνει την βαρβαρότητα – καμιά φορά την επιτείνει.

Αυτή είναι η δεύτερη αλήθεια του Ολοκαυτώματος. Τίποτα δεν εγγυάται πως δεν θα ξανασυμβεί οπουδήποτε, αν υπάρξουν ξανά οι κατάλληλες συνθήκες.

Γι αυτό χρειάζεται μόνιμη και διαρκής εγρήγορση. Το Ολοκαύτωμα δεν ήταν μία μεμονωμένη υπόθεση μεταξύ Εβραίων και Γερμανών. Όταν το αντιμετωπίζουμε ως ιστορικό παράδειγμα θα πρέπει να νιώθουμε όλοι υποψήφιοι Εβραίοι και υποψήφιοι Γερμανοί. Θύματα και θύτες. Αθώοι και ένοχοι.

Ιδιαίτερα εμείς οι Έλληνες εφησυχάζουμε συχνά με την διαπίστωση ότι ο λαός μας είναι μεγαλόκαρδος και φιλόξενος – δεν είναι ρατσιστής και αντισημίτης.

Όπως όλες οι γενικεύσεις και αυτή είναι ψευδής. Υπήρξαν και υπάρχουν Έλληνες αντισημίτες – μόλις πρόσφατα, τόλμησαν να βεβηλώσουν ιερά μνημεία σε αυτή την πόλη. Πριν μερικά χρόνια κατέστρεψαν το εβραϊκό Νεκροταφείο στα Τρίκαλα. Η Ελλάδα δεν είναι εξαίρεση – και πογκρόμ έγιναν σε αυτή την χώρα – η Θεσσαλονίκη δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσει το Κάμπελ – και διωγμοί και σφαγές ακόμα. Αν συνέβησαν λιγότερα από ότι αλλού δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να επαγρυπνούμε όλοι. Και ιδιαίτερα οι ιθύνοντες που νομίζουν ότι αντιμετωπίζουν καλύτερα το πρόβλημα με την αποσιώπηση.

Η τρίτη αποκάλυψη είναι ότι το Ολοκαύτωμα αποτελεί την άλλη, την σκοτεινή πλευρά του σύγχρονου τεχνικού πολιτισμού. Δεν θα μπορούσε να έχει γίνει από πρωτόγονους. Δεν είναι θέμα αριθμών. Ίσως ο Ταμερλάνος να εξολόθρευε πιο βάρβαρα και ο Στάλιν σίγουρα αφάνισε περισσότερους. Όμως εδώ έχουμε μία διαφορετική λογική της επιλογής (την ρατσιστική) και κυρίως μία μεγάλη διαφορά στην μέθοδο.

Τα κρεματόρια του Auschwitz είναι η άλλη όψη της επιστημονικής, τεχνολογικής και βιομηχανικής προόδου. Εκεί για πρώτη φορά εφαρμόστηκε η μαζική, οργανωτικά άψογη, επιστημονικά μελετημένη και βιομηχανικά μεθοδευμένη δολοφονία ανθρώπων. Η εργασία αυτή προϋποθέτει υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Προϋποθέτει εμπειρία στην βιομηχανική μαζική παραγωγή – διότι οι ίδιες αρχές χρησιμοποιήθηκαν στην μαζική εξόντωση. Προϋποθέτει επιστημονική και τεχνολογική επάρκεια: πρέπει να υπάρχει η I.G. Farben για να παράγει τα κατάλληλα χημικά αέρια σε πρόσφορη μορφή.

Άρα, όσο πιο προοδευμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο απάνθρωπος μπορεί να γίνει. Ο εικοστός αιώνας μας έχει δώσει εκπληκτικά παραδείγματα γι αυτή την αλήθεια – με κορυφαίο βέβαια το Ολοκαύτωμα.

Το Ολοκαύτωμα δείχνει πως ηθικά η ανθρωπότητα δεν έχει προοδεύσει καθόλου – ίσως μάλιστα να έχει οπισθοδρομήσει σε σχέση με τους πρωτόγονους. Εκείνοι, σαν τα ζώα, σκότωναν για να φάνε, για να επιβιώσουν, για να αμυνθούν. Σκότωναν καμιά φορά κι από καθαρή επιθετικότητα – αλλά πάντα με πάθος, εν βρασμώ ψυχής, που λένε και οι ποινικολόγοι. Ψυχρά, μεθοδικά, γραφειοκρατικά, όπως οι δήμιοι του Ολοκαυτώματος, δεν σκότωσε ποτέ κι ο πιο κτηνώδης άνθρωπος.

Είναι η τέταρτη αλήθεια: Το Ολοκαύτωμα είναι η αποθέωση της γραφειοκρατικής αλλοτρίωσης. Οι θύτες, δεν έβλεπαν τα θύματα σαν ανθρώπους αλλά σαν μονάδες, – σκέτους αριθμούς. Υπηρετούσαν τον θάνατο ως λογιστές. Λίγοι ήταν οι δήμιοι και οι εκτελεστές. Οι άλλοι, που αποφάσιζαν μέσα στα γραφεία τους, μπορεί να μην ήταν σε θέση να σκοτώσουν με τα χέρια τους ούτε ένα σκυλί. Αλλά να διακινούν φορτία θανάτου, να καταστρώνουν καταλόγους, να υπογράφουν εντολές – ακόμα και να πατάνε κουμπιά – αυτό γίνεται πολύ πιο εύκολα. Η απανθρωπία ως γραφειοκρατία.

Πέμπτη και τελευταία αλήθεια: το Ολοκαύτωμα διδάσκει ότι το παράλογο είναι δυνατό – το απίθανο είναι πιθανό. Γι αυτό και είναι τελικά αδύνατο να συλλάβουμε το Ολοκαύτωμα. Συλλαμβάνω κάτι που μπορώ να το αναλύσω με γνωστές σε μένα κατηγορίες, με μέτρα που υπάρχουν στο νου μου. Όμως το γεγονός αυτό ξεφεύγει από κάθε μέτρο, από κάθε λογική. Ξεφεύγει ακόμα κι από τους λογισμούς της πιθανότητας.

Ο κορυφαίος Γερμανός φιλόσοφος Juergen Habermas έγραψε για την Γενοκτονία: «κατέστρεψε το βαθύτερο υπόστρωμα της σύμπνοιας ανάμεσα σε όλα τα όντα που φοράνε ένα ανθρώπινο πρόσωπο… Το Άουσβιτς άλλαξε τα θεμέλια για την συνέχιση των όρων της ζωής μέσα στην ιστορία».

Όχι, καμία λέξη στον κόσμο δεν μπορεί να χωρέσει όλα αυτά τα γεγονότα, όλη αυτή την οδύνη και όλα αυτά τα ερωτήματα.

Ένας άλλος σημαντικός Εβραίο-Γερμανός φιλόσοφος, ο Theodor Adorno έγραψε ότι «μετά το Άουσβιτς, το να γράψεις ποίηση είναι βάρβαρο».

Εννοούσε ότι καμία λέξη, καμία γλώσσα, καμία ποιητική μορφή δεν θα μπορούσε να εκφράσει την φρίκη, το δέος, τον αποτροπιασμό μπροστά στο μεγαλύτερο έγκλημα στην ανθρώπινη ιστορία.

Χρειάστηκε να έρθει ένας πολύ μεγάλος Εβραίος ποιητής να εφεύρει μία νέα γλώσσα, έναν άλλο τρόπο ποιητικής έκφρασης για να ανατρέψει την θέση του Adorno. O γερμανόφωνος Εβραίος ποιητής Paul Celan, που έχασε και τους δύο γονείς του σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, οικοδόμησε ένα ολόκληρο έργο επάνω σε αυτό που ο Adorno θεωρούσε αδύνατο. Όσο προχωρούσε αυτό το έργο γινόταν όλο και πιο αφαιρετικό, έτσι που πραγματικά ο ποιητής φαινόταν να έχει ανακαλύψει μία νέα ερμητική γλώσσα. Ο φιλόσοφος το αναγνώρισε: «Αυτός ο λυρισμός», έγραψε, «διαποτίζεται από την ντροπή της τέχνης μπροστά στην οδύνη που ούτε βιώνεται ούτε εξιδανικεύεται. Τα ποιήματα του Celan θέλουν να μεταδώσουν τον ακραίο τρόμο μέσα από την αποσιώπηση».

Το ίδιο το Άουσβιτς γέννησε ένα από τα πιο δυνατά, τα πιο συγκλονιστικά ποιήματα που γράφτηκαν ποτέ. Την «Φούγκα Θανάτου» (Todesfuge). Το ποίημα αυτό διδάσκεται εδώ και πολλά χρόνια σε όλα τα σχολεία της Γερμανίας. Στο έργο του Celan αλλά και στην ιστορία του Ευρωπαϊκού πολιτισμού παίζει τον ίδιο ρόλο όπως ο πίνακας Guernica στο έργο του Picasso.

Με αυτό το ποίημα θα ήθελα να τελειώσω. Στο κείμενο αυτό, γραμμένο σαν μουσικό κομμάτι – χορός του θανάτου – με συνεχείς επαναλήψεις και αντιστροφές, η Βιβλική Σουλαμίτις και η Μαργαρίτα του Goethe έρχονται αντιμέτωπες για να αντιπαραθέσουν την χρυσή λάμψη στην στάχτη. Όπως όλα τα μεγάλα ποιήματα και αυτό δεν μεταφράζεται. Προσπάθησα, όσο άντεχα, να μεταφέρω την νύχτα του. Γιατί τελικά μόνο ένα ποίημα μπορεί να χωρέσει όλα όσα δεν χωράει μία λέξη:

Μαύρο γάλα της αυγής το πίνουμε βράδυ,
Το πίνουμε μεσημέρι και πρωί το πίνουμε νύχτα,
Πίνουμε και πίνουμε
Σκάβουμε ένα τάφο στους αιθέρες εκεί δεν είναι στενάχωρα.
Ένας άνδρας κατοικεί στο σπίτι, παίζει με φίδια, γράφει
Γράφει όταν σκοτεινιάζει η Γερμανία το χρυσό σου μαλλί Μαργαρίτα
Το γράφει και βγαίνει από το σπίτι και αστράφτουν τα άστρα και σφυρίζει γύρω στα λυκόσκυλά του
Σφυρίζει να’ ρθουν οι Εβραίοι του και βάζει να σκάψουν ένα τάφο στη γη
Μας διατάζει και καλεί τώρα σε χορό.

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε νύχτα
Σε πίνουμε πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε βράδυ
Πίνουμε και πίνουμε
Ένας άνδρας κατοικεί στο σπίτι, παίζει με φίδια γράφει
Γράφει όταν σκοτεινιάζει η Γερμανία το χρυσό σου μαλλί Μαργαρίτα
Το σταχτένιο σου μαλλί Σουλαμίτις σκάβουμε ένα τάφο στους αιθέρες εκεί δεν είναι στενάχωρα.

Φωνάζει σκάψτε πιο βαθιά στην γήινη σφαίρα εσείς οι άλλοι τραγουδάτε και παίζετε
Πιάνει το σίδερο στην ζώνη και το κραδαίνει τα μάτια του είναι γαλανά
Σκάψτε πιο βαθιά με τα φτυάρια εσείς οι άλλοι παίξτε συνέχεια για χορό

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε νύχτα
Σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε βράδυ
Πίνουμε και πίνουμε
Ένας άνδρας κατοικεί στο σπίτι το χρυσό σου μαλλί Μαργαρίτα
Το σταχτένιο μαλλί σου Σουλαμίτις παίζει με φίδια
Φωνάζει παίζει γλυκύτερα το θάνατο ο θάνατος είναι ένας Μάστορας από την Γερμανία
Φωνάζει παίξτε πιο σκοτεινά τα βιολιά τότε ανεβαίνετε εσείς σαν καπνός στον αέρα
Τότε έχετε ένα τάφο στα σύννεφα εκεί δεν είναι στενάχωρα

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε νύχτα
Σε πίνουμε το μεσημέρι ο θάνατος είναι ένας Μάστορας από την Γερμανία
Σε πίνουμε βράδυ και πρωί πίνουμε πίνουμε
ο θάνατος είναι ένας Μάστορας από την Γερμανία το μάτι του είναι γαλανό
σε πετυχαίνει με μολυβένια σφαίρα σε πετυχαίνει με ακρίβεια
Ένας άνδρας κατοικεί στο σπίτι το χρυσό σου μαλλί Μαργαρίτα
Αμολάει τα σκυλιά επάνω μας και μας χαρίζει τάφο στον αιθέρα
Παίζει με φίδια και ονειρεύεται ο θάνατος είναι ένας Μάστορας από την Γερμανία

Το χρυσό σου μαλλί Μαργαρίτα
Το σταχτένιο σου μαλλί Σουλαμίτις.

Πηγή: http://www.greekhelsinki.gr

Φωτογραφίες – Θεσσαλονίκη http://abravanel.wordpress.com/

Τα 13,000 ονόματα των θυμάτων της Θεσσαλονίκης : (800k) 

http://www.sephardicstudies.org/pdf/thessaloniki-names.pdf